Alüminyum Fosfür (AlP) (Aluminium Phosphide) Nedir?

Alüminyum fosfür (AlP) sarı veya koyu gri kristal yapıda, sarımsak benzeri kokusu olan bir katıdır. Nem veya suyla temas ettiğinde fosfin (PH₃) gazı açığa çıkar; bu gaz son derece toksiktir [1]. AlP; un, mısır ve buğday biti gibi haşereler ile mücadelede pestisit olarak kullanılır [2]. Özellikle profesyonel çiftçiler ve haşere kontrol ekipleri tarafından kapalı ortamlarda fumigasyon (kapalı alanları gazla doldurarak mücadele) amacıyla kullanılır; bu sebeple satışını ve uygulamasını yapabilmek için lisans ve eğitim almak şarttır.

Alüminyum Fosfür neden zehirler?

Su veya nemli ortamda: AlP (k)  +  3H₂O (s)  →  Al(OH)₃ (k)  +  PH₃ (g)

Asidik ortamda:  AlP (k)  +  3H⁺ (suda)  →  Al³⁺  +  PH₃ (g)

Vücudu Hangi Mekanizma ile Etkiler?

AIP’nin su ya da nem ile tepkimesi sonucu açığa çıkan fosfin, protein sentezini inhibe ettiği gibi mitokondriyal sitokrom C oksidaz enzimini baskılayarak oksidatif fosforilasyonu durma noktasına getirir. Mitokondri zarının bozulmasına neden olur ve böylece serbest radikaller meydana gelir. Mitokondri zarının hasar görmesi sebebiyle zar bütünlüğü bozulur, bu da enerji kaybının yanında reaktif oksijen türlerinin (ROS) kontrolsüz salımına yol açar. Bu radikaller yüksek enerjili moleküller olup, lipid peroksidasyonunu başlatarak hücre zarına, proteinlere ve DNA’ya zarar verir. Bunlara ek olarak fosfin kanda bulunan hemoglobinle tepkimeye girerek Heinz cisimcikleri (yapısı bozulmuş hemoglobin) ortaya çıkar. Bu da oksijen taşıma kapasitesinin azalmasına neden olur. Oksijen eksikliği ile ATP üretimi azalır, aneaerobik solunum başlar, iyon pompaları hasar görür, hücre ölümleri başlar ve neticesinde akciğer, böbrek ve karaciğer gibi organ yetmezlikleri gibi ölümcül sonuçlar ortaya çıkar[3].

Etkileri Nelerdir?

Alüminyum fosfür çevreye, üretim ve depolama süreçlerinden veya tarımsal kullanım sonrası sızabilir. Maruz kalınırsa etkileri genellikle hızlı başlar ve fosfin gazına bağlı olarak ortaya çıkar. Soluma ile alınması burun, boğaz ve akciğerlerde tahrişe, nefes darlığına, mide bulantısına ve ağır durumlarda akciğer ödemi, şok veya kalp yetmezliğine yol açabilir. Yutulması mide-bağırsak şikâyetleri, kanlı kusma ve hayati tehlike oluşturabilen çok ciddi sistemik etkilere neden olabilir. Uluslararası Kanser Araştırma Ajansı (IARC)’na göre alüminyum üretimi Grup 1 kanserojen olarak sınıflandırsa da AIP’yi kanserojen olarak sınıflandırmamıştır [3-5].           

Ne yapılmalı?

Dökülme, sızıntı veya yanlış kullanım durumunda, bireysel temizlik yapılması pek mümkün değildir. AIP’nin spesifik bir panzehiri bulunmaması nedeni ile ortamı havalandırmak ve özel donanıma sahip yetkili ekipleri çağırmak gerekir; çünkü fosfin gazı çok düşük miktarlarda bile tehlikelidir[3,5].

Not: Bu bilgiler yalnızca genel bilgilendirme amacı taşımaktadır. Eğer zehirlenme şüphesi varsa en yakın sağlık kuruluşuna başvurunuz.

Kaynaklar:

1. [1]https://www.gov.uk/government/publications/aluminium-phosphide-health-effects-and-incident-management/aluminium-phosphide-general-information
2. [2] https://bku.tarimorman.gov.tr/AktifMadde/Details/1160
3. [3] Karakaya, S. Ç., & Yavuz, C. I. (2025). Aluminum phosphide: Toxicological profiles, health risks, environmental impact, and management protocols: A review. Turkish Journal of Emergency Medicine, 25(3), 178-190.
4. [4] International Agency for Research on Cancer (IARC). IARC Monographs on the Identification of Carcinogenic Hazards to Humans; 2016. Available from: https://monographs.iarc.who. int/list-of-classifications.
5. [5] Gurjar, M., Baronia, A. K., Azim, A., & Sharma, K. (2011). Managing aluminum phosphide poisonings. Journal of emergencies, trauma, and shock, 4(3), 378-384.

Katkılarından dolayı kimyagerler derneğine teşekkürler.